چهره ترسناک پرندگان مهاجر

چهره ترسناک پرندگان مهاجر
18 اردیبهشت، مصادف با روز جهانی پرندگان مهاجر بهانه ای شد تا گریزی به پیامدهای احتمالی و سویه های ناخوشایند این مهاجرت عظیم پرندگان داشته باشیم و به همین منظور گفت وگویی با دکتر محمد حسن بزرگمهری فرد، عضو هیات علمی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران ترتیب دادیم تا بیشتر درباره بیماری آنفلوآنزا مرغی و دیگر بیماری هایی که می تواند از سوی این مهاجران منتقل شود، بدانیم.

همیشه زیبایی مهاجرت دسته جمعی پرندگان برای انسان مسحورکننده است، اما اگر ورای این زیبایی ها به چهره خشن این مهاجرت نگاهی بیندازیم، این پرندگان چه مخاطراتی برای انسان و حیوانات می توانند داشته باشند؟

اغلب پرندگان مناطق سردسیری مانند منطقه سیبری با شروع فصل سرد سال برای در امان ماندن از هجوم سرما و پیدا کردن منبع غذایی مناسب مجبور به مهاجرت هستند. در این میان کشور ایران در یکی از دالان های هوایی بر سر راه این پرندگان قرار دارد. این پرندگان برای مهاجرت خود، از تالاب های ایران به عنوان استراحتگاه استفاده می کنند، به همین دلیل کشورمان هر سال میزبان تعداد بیشماری از این پرندگان است. هرچند مهاجرت دسته جمعی این پرندگان از زیبایی خاصی برخوردار است، اما اغلب این پرندگان می توانند عامل بیماری باشند، زیرا آنان با عبور از مناطق مختلف با عوامل گوناگون بیماری زا در تماس هستند. جالب این که اغلب پرندگان مهاجر نسبت به این بیماری از نظر ژنتیکی مقاوم هستند، به این معنی که عامل بیماری وارد بدن آنها می شود و بدون آن که علائم و نشانه ای از بیماری در آنان تظاهر یابد، حامل یا ناقل این بیماری به دیگر موجودات و پرندگان حساس می شوند؛ در حقیقت این پرندگان نسبت به این نوع بیماری واکسینه شده اند. این عامل به عنوان جسم خودی در آنها وجود دارد در نتیجه علائمی در آنان ظاهر نمی شود مگر این که آنان در شرایط سخت و استثنایی قرار گیرند تا این علائم در آنان بروز کند. مثلا زمانی که این پرندگان راه بسیار طولانی بدون آب و غذا را طی کرده اند ممکن است از شدت تشنگی به محض رسیدن به تلابی بر سر راهشان از آن آب بنوشند. گاهی آب این تالاب ها آلوده است و آنان به دلیل ضعف سیستم دفاعی بدنشان هنگام آشامیدن از این آب دچار مسمومیت و مرگ می شوند؛ به همین دلیل گاهی گزارش های حاکی از مرگ تعداد زیادی از این پرندگان در کشورمان ثبت می شود. مرگ این حیوانات می تواند محیط زیست را آلوده کند و از طریق حشرات و جوندگان به سایر نقاط انتشار پیدا کند. معمولا این عفونت از طریق ترشحات بینی، چشم، مدفوع و مجاری تنفسی پرنده های حامل به پرندگان حساس (بویژه مرغ های جوانی که هنوز مقاومتی در بدنشان نسبت به این عوامل ایجاد نشده است) منتقل می شود بنابراین اگر پرنده های صنعتی، بومی و زینتی و در برخی از موارد پستانداران مانند انواع دام یا انسان نیز در تماس مستقیم با این ترشحات قرار بگیرند، احتمال ابتلا به بیماری آنفلوآنزای مرغی در آنان وجود دارد.

چطور می توان یک پرنده بومی مبتلا به این بیماری را شناسایی کرد؟

این بیماری اصولا به دو صورت حاد و فوق حاد در مرغان مبتلا دیده می شود. اغلب مرغان مبتلا به حالت فوق حاد، بدون علائم درطول یک تا سه روز تلف می شوند، اما چنانچه پروسه بیماری طولانی تر شود علائمی مانند خمودی، کسالت، تب، ریزش اشک، ترشح بینی، ادم سر و صورت، بی اشتهایی، عطسه، سرفه، لاغری، اسهال، حالت عصبی، کاهش تولید تخم، وجود زخم هایی قرمز در سر و صورت و پرخونی شدید برخی از اندام ها در مرغ پدیدار می شود که باید در این هنگام مشکوک به بیماری آنفلوآنزای مرغی در این پرندگان شد.

شانس بقای حیات پرندگان وابسته به چه عواملی است؟

این بیماری بشدت واگیردار بوده و ممکن است علائم آن در صددرصد پرندگان حساس یک منطقه دیده شود. مرگ این پرندگان به شدت علائم و شرایط محیطی بستگی دارد. اگر بدن پرنده نسبت به بیماری مقاومت نشان دهد و در بدن پادتن علیه این بیماری ساخته شود، با حذف این بیماری از جریان خون، شانس بقای پرنده زیاد خواهد شد. همچنین استرس نیز مهم ترین نقش را در ابتلا به این بیماری دارد، بنابراین مرغ های جوانی که کمتر در معرض استرس قرار دارند، نسبت به مرغ های بالغ کمتر در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند زیرا مرغ های بالغ بخصوص صنعتی برای تولید تخم زیاد، تحت تاثیر استرس زیادی هستند، به همین دلیل تلفات در این نوع مرغان بیشتر است.

در صحبت هایتان اشاره کردید انسان هم اگر در معرض مستقیم این عفونت قرار گیرد، می تواند به این نوع بیماری مبتلا شود، بیماری آنفلوآنزای مرغی چه افرادی را بیش از دیگران تهدید می کند؟

در موارد بسیار نادر و استثنایی دیده شده، مرغدارانی که مرغداری آنان از نظر بهداشت محیطی خیلی ضعیف است، هنگامی که با حجم و تراکم بسیار زیادی از این ویروس به طور مستقیم روبه رو هستند، به بیماری مبتلا شده اند، یعنی بیماری به طور مستقیم از پرنده به انسان منتقل شده است، اما هنوز ابتلای این بیماری از انسان به انسان مطلقا اتفاق نیفتاده است. همچنین دیده شده است افرادی که اندام های پرندگان ناقل به این بیماری مانند کبد یا قسمت های پرخون را به صورت خام تناول کرده اند مستقیم به این نوع بیماری مبتلا شده اند.

پس با این حساب چگونه این بیماری به انسان منتقل می شود؟

انتقال این ویروس از پرندگان به انسان بسادگی امکان پذیر نیست زیرا ویروس باید یک نوع گیرنده خاص در سلول های موجود زنده مانند حیوان و انسان داشته باشد تا به آن سلول چسبندگی پیدا کند و در نهایت وارد سلول جانور شده و تولید بیماری کند. این گیرنده ها در پرنده ها به نام آلفا 3 و در انسان آلفا 6 نامیده می شود، بنابراین برای انتقال این بیماری باید آلفا 3 به آلفا 6 تغییر کند، به همین دلیل یک میزبان واسطه ای برای انتقال این بیماری نیاز است. معمولا خوک از جمله حیواناتی است که دارای هر دو گیرنده آلفا 3 و 6 است. بنابراین هنگامی که خوک در معرض این بیماری قرار می گیرد به دلیل داشتن گیرنده آلفا 3 می تواند به این بیماری مبتلا شود و به دلیل این که دارای گیرنده آلفا 6 نیز هست، می تواند این بیماری را به انسان منتقل کند. به عبارت دیگر چند نسل تغییر نیاز است تا این نوع ویروس از گیرنده آلفا 3
به آلفا 6 منتقل شود. اگر این خوک بیمار از یک ناحیه به ناحیه دیگر تغییر مکان دهد می تواند این بیماری را بار دیگر به پرندگان آن نواحی منتقل کند و این سیر بیماری همچنان ادامه یابد.

با توجه به این که هم اکنون این بیماری در برخی از کشورهای آسیایی و خاورمیانه به صورت بومی درآمده است و کارشناسان فائو نیز هشدار داده اند اگر این وضع کنترل نشود و نظارت کافی علیه شیوع این بیماری صورت نگیرد، شاید فاجعه هفت سال پیش بار دیگر تکرار شود، در حال حاضر شیوع این بیماری چقدر می تواند برای انسان ها خطرناک باشد؟

خوشبختانه انتشار این ویروس به انسان به دلیل اقدام سریع کشورها و دستگاه های اجرایی و تحقیقاتی و سازمان بهداشت جهانی، سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد و سازمان جهانی بهداشت حیوانات تا حدودی گرفته شده است، به همین دلیل چندان نباید نگران تلفات این بیماری در انسان باشیم، اما نباید در این خصوص نیز غفلت کنیم زیرا ژنوم این نوع ویروس از نوع RNA است نه از DNA. ویروس هایی که دارای ژنوم RNA هستند نسبت به موتاسیون بسیار حساسند. به همین دلیل ممکن است تغییرات زیادی در آنان به وجود آید، بنابراین اگر بسرعت پاکسازی نشود بیماری های جدیدتری از این نوع بیماری خواهیم داشت. به همین دلیل باید هر سال سویه های به کار برده شده واکسن های پیشگیری از این بیماری تجدید شود.

طبق مقررات اعمال شده هنگامی که در یک کانون آلودگی دیده شد باید حداقل تا سه کیلومتر این نوع بیماری را پاکسازی کرد. متاسفانه بسیاری از کشورها هرچند کار پایش مدام منطقه را انجام دادند، اما کار پاکسازی را نــــکردند و به محض ظاهر شدن بیماری، کار معدوم سازی را آغاز کردند. به همین دلیل شاهد به بار آمدن خسارات اقتصادی بی شماری مانند نابودی مرغ ها، نیروی انسانی و هزینه های آزمایشگاهی در بسیاری از کشورهای آسیایی و خاورمیانه ای شدیم.

در کشور ایران چطور، آیا این بیماری ریشه کن شده است؟

در کشور ما نیز پایش ها و مراقبت از پرنده های حساس بومی و صنعتی به طور مداوم طبق برنامه ریزی های WHO و FAO انجام می شود که این مساله علاوه بر هزینه بسیار زیاد، نیروی انسانی متخصص و با تجربه نیز می خواهد. کشور ما نیز چنانچه با موارد مشکوک این بیماری مواجه شود با معدوم سازی سعی در پیشگیری از انتشار این بیماری ویروسی دارد، اما با وجود این هنوز آنفلوآنزای مرغی در کشور ایران ریشه کن نشده است.
آموزش و مراقبت در فصل مهاجرت پرندگان
هر کشوری که نسبت به موضوع شیوع بیماریهایی که پرندگان ناقل آن هستند، آگاه تر باشد، ایمن تر و به مراتب صدمه کمتری از خسارت اقتصادی می بیند.
به همین دلیل در وهله نخست آگاهی نسبت به انتشار، انتقال و خطرات احتمالی این بیماری از اهمیت بسیاری برخوردار است، زیرا ما با علم به این نوع بیماری می توانیم با مجهز شدن، به مقابله با خطرات و پیامدهای پیش روی این بیماری برویم.
متاسفانه گاهی به اشتباه تصور می شود باید برای نجات حیات پرندگان و جانوران از هجوم این بیماری، دالان های هوایی مان بسته شود در صورتی که این راه اصلا عملی نیست، بنابراین باید تدبیر و چاره منطقی تر و درست تری برای این موضوع بیندیشیم.
از طرف دیگر برای ریشه کن کردن این بیماری باید نفع اجتماعی بر نفع شخصی ارجحیت داشته باشد. از چشم پوشیدن و مخفی کردن این مساله راه به جایی نخواهیم برد. همچنین عاری شدن از این نوع بیماری بستگی به برنامه ریزی مدون، همت عالی علمی و همکاری بین دانشگاه ها، موسسه های اجرایی، تحقیقاتی و بخش خصوصی دارد، اگر تعامل مطلوب و سازنده ای میان این بخش ها وجود نداشته باشد، قطعا به نتیجه مطلوبی در این خصوص نخواهیم رسید.

هر فرد نیز در خانه اش مستلزم به انجام برخی از مسائل ساده مانند شست و شوی مکرر دست ها و رعایت درست پخت غذاست.
پخت مرغ باید طوری باشد که قرمزی رنگ قسمت عضلات چسبیده به استخوان از بین برود و به طور کامل مغز پخت شود، مخصوصا موقع کباب کردن باید به این مساله بسیار توجه کرد.
پخت کامل مرغ و تخم مرغ باعث می شود مقدار زیادی از آلودگی غذا از بین برود. رعایت بهداشت قبل از پخت غذا هم مهم است.
اگر یک مرغ آلوده کشته شده باشد و خانم خانه دار دستکش در دستش نباشد و با همان دست اقدام به خرد کردن گوشت روی تخته کند و چاقو را هم بخوبی تمیز نکند، ممکن است این آلودگی به سایر وسایل آشپزخانه نیز منتقل شود، بنابراین ضرورت دارد هنگام خرد کردن گوشت مرغ از دستکش یکبار مصرف استفاده و پس از اتمام کار نیز ظرف ها بخوبی شست و شو و ضد عفونی شود. محل نگهداری گوشت قرمز و مرغ در یخچال هم باید از یکدیگر جدا شود.
فرزانه صدقی - جامجم