خطر مرگ بیخ گوش تالاب‌های قم
خطر مرگ بیخ گوش تالاب‌های قم
خبرگزاری فارس از قم، با گشت و گذاری در استان قم محیط‌هایی میان خشکی و آب به چشم می‌خورد که ممکن است همواره دارای آب باشند یا اینکه گاه خشک و گاه دارای آب باشند بنابراین ویژگی اصلی تالابها ماندگاری نسبی آب در آنها است. آب تالابها ممکن است شور یا شیرین باشد.
طبیعت متأثر از تالاب‌هاست و در زمینه تلطیف آب و هوا، تنظیم رطوبت، ذخایر آب با استفاده از آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از سیل نقش دارند و با جذب پرنده‌های مهاجر یک اکوسیستم خاص ایجاد می‌کنند.
پنج تالاب در استان قم وجود دارد و وسعت کل آنها بیش از 290 هزار هکتار است.
تالاب حوض سلطان پست‌ترین نقطه فلات ایران
تالاب حوض سلطان با مساحت 37 هزار و 75 هکتار همراه پوشش گیاهی خود در شمال شهرستان قم (35 کیلومتری اتوبان قم - تهران) واقع شده و از پست‌ترین نقاط فلات ایران محسوب می‌شود.
این تالاب به نام‌هاى دیگری مانند دریاچه قم، دریاچه ساوه، دریاچه شاهى و دریاچه حوض سلطان معروف است، ارتفاع آن از سطح دریا 710 متر است و با بارندگى 100 تا 120 میلی‌متر در سال این منطقه در حوزه نواحى کم‌باران قرار گرفته و دارای چهار بخش کفه نمکی (بخش اصلی تالاب)، حاشیه باتلاقی، محدوده اکولوژیک و دشتی است.
این منطقه از نظر زیست‌شناسى، بوم‌شناسى، دیرینه‌شناسى، هوا، اقلیم، اشتغال‌زایى و تفرجگاهى قابل تأمل و تحقیق ژرف بوده و به عنوان یکى از چشم‌اندازهاى توسعه استان قم مطرح است.
خاک منطقه از نظر شورى، دوایر متحدالمرکزى در محدوده مرکز دریاچه تشکیل می‌دهد که میزان شورى از مرکز به طرف بیرون به تدریج کاهش پیدا کرده و نوع گیاهان منطقه از نظر خواص دارویى، مواد مؤثر و سایر کاربردها حائز اهمیت است.
با توجه به اهمیت حفاظت و حیات تالاب حوض سلطان از تعرض سودجویان و ناآگاهان محیط زیست و ترمیم خسارات وارد شده به پوشش گیاهى، این منطقه در سال 88 به مدت پنج سال به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی شد.
رژیم آبی این تالاب فصلی و فوق شور بوده و زمستان فصل پرآبی حوض سلطان است بنابراین کفه نمکی این تالاب در فصل پرآبی زیر آب است و حاشیه یا کمربند باتلاقی آن پوشش گیاهی دارد که بیشتر در اضلاع شمالی و شمال غربی این تالاب مشاهده می‌شود و پرنده‌های مهاجر نادر در این تالاب وجود دارد که در حاشیه تالاب زندگی می‌کنند.
بر اساس مطالعه انجام شده بالغ بر 240 گونه با ارزش ریز موجودات هوازی مانند جلبک‌ها، باکتری‌ها و قارچ‌ها در تالاب وجود دارد که میتوانند با توجه به مخزن ژنی خود شرایط فوق شور را تحمل کنند.
در این منطقه بیش از 40 گونه گیاهی از جمله درمنه بیابانی، اشنان، تاغ زرد و سیاه، سودا و اسفناج وجود دارد.
گونه‌های جانوری موجود در منطقه 14 گونه بوده که شامل چهار گونه پستاندار، پنج گونه پرنده و پنج گونه خزنده است.
هوبره از جمله پرندگانی است که در حاشیه سبز اطراف تالاب زندگی می‌کند و از جمله حیوانات دیگر این تالاب می‌توان به خرگوش، شغال، موش صحرایی، پرندگانی مانند سارگپه، دلیجه، شاهین، کبوتر و خزندگانی مانند بزمجه، آگاما، ارمیاس کویر، افعی و سوسمار خاردم ایرانی اشاره کرد.
تاکنون انواع میکرو ارگانیسم‌ها از انواع جلبک‌های نادر که بر روی لایه‌های نمک رشد کرده، قارچ‌ها، باکتری‌های آلی و آرکی‌باکترها از این تالاب جداسازی و شناسایی شده که به لحاظ شرایط زیستی و تحمل نمک دارای رکوردهای خاص جهانی هستند
حضور پرندگان مهاجر در فصل زمستان در تالاب مره
به طرف ضلع شرقی تالاب شکار ممنوع حوض سلطان که حرکت می‌کنید تالاب مره مشاهده می‌شود که در شرایط سیلابی به آن می‌پیوندد و ضلع شرقی آن به جاده قم - گرمسار منتهی می‌شود و دارای وسعت 10 هزار هکتار است.
این تالاب در شمال استان قم و در کیلومتر 50 جاده قم - گرمسار و در جنوب کوه مره قرار گرفته و در گذشته زیستگاه مناسبی برای گونه‌های کویری بوده و حضور جبیر و گور ایرانی نیز در سال‌های دور در این منطقه گزارش شده است.
پرندگان مهاجری از جمله تنجه، کاکایی، آبچیلک و حواصیل را می‌توان در فصول زمستان در این منطقه مشاهده کرد.
آب تالاب لب شور و منبع تأمین‌کننده آن به صورت عمده رودخانه شور و کرج بوده که از ضلع شمالی و از مجاورت کوه مره به استان قم و تالاب مذکور وارد می‌شود.
این تالاب در فصل زمستان به خصوص در زمان سیلاب پهنه‌های بزرگ آبی را به وجود آورده که مساحت آن به بیش از 10 هزار هکتار می‌رسد و پذیرای گونه‌های متعددی از پرندگان مهاجر است و در سایر فصول به صورت دشت‌های رسی نمایان می‌شود.
تفاوت حوض سلطان با مره
تالاب مره از نظر ساختار، شکل‌گیری، اکوسیستم و زیست بوم‌های مربوط تفاوت بنیادین با تالاب حوض سلطان دارد. بر همین اساس حوض سلطان از کفه نمکی با حاشیه باتلاقی تشکیل شده و منابع آبی آن به طور عمده سفره‌های آبی زیرزمینی هستند و حتی این دریاچه در فصل تابستان لایه‌های نمک آن مرطوب است ولی تالاب مره بیشتر سرریز و سیلاب رودخانه‌های شور کرج و البرز جنوبی است و یک تالاب یا آبگیر رسی است و حالت نمکی ندارد
دریاچه نمک بزرگترین دریاچه فصلی و شور کشور
دریاچه نمک در ناحیه شرقی شهرستان قم حدفاصل سه استان قم، سمنان و اصفهان قرار گرفته و در بین دریاچه‌های فصلی و شور بزرگترین دریاچه کشور است ولی در بین دریاچه‌های داخلی از نظر وسعت پس از دریاچه ارومیه دومین دریاچه کشور را تشکیل می‌دهد.
این دریاچه دارای مساحت 240 هزار هکتاری است و یک سوم از آن در استان قم قرار می‌گیرد و شرایط ساختاری آن از نظر اکوسیستم و زمین‌شناسی مشابه تالاب حوض سلطان بوده و پوسته نمکی و حاشیه باتلاقی در آن مشاهده می‌شود.
این دریاچه آبگیری فصلی است که در فصل زمستان به دلیل دریافت سیلاب‌های حاصل از رودخانه‌های کرج، جاجرود، رودشور، قمرود و قره‌چای به ناحیه‌ای پر آب و مواج تبدیل می‌شود.
گونه‌های جانوری بیابانی و بسیار نادر از جمله هوبره و جبیر در پارک ملی کویر (در ناحیه شمالی دریاچه) وجود دارد. آرتمیا یکی از با ارزش‌ترین سخت‌پوستان منابع آبی شور است که به همراه جلبک‌های تک سلولی و پرندگان مهاجر در فصل زمستان به دلیل منابع غذایی مناسب و دمای مطلوب از مناطق شمالی کشور به صورت گذری یا دائمی به این ناحیه وارد می‌شوند.
رویش انواع گیاهان شور پسند مانند تاغ، گز، اشنان و برخی گیاهان علفی بهاره در حاشیه باتلاقی دریاچه مشاهده می‌شود.
تالاب غدیر محیطی بکر برای گونه‌های خاص کویری
تالاب غدیر در جنوب شرق استان قم و در فاصله 10 کیلومتری غرب دریاچه نمک قرار گرفته و ساختار تالاب از نوع تالاب‌های شور و فصلی به همراه پوسته نمکی است.
تالاب غدیر دارای مساحت 3 هزار هکتار بوده که شامل کفه نمکی، حاشیه باتلاقی و پوشش گیاهی حاشیه‌ای در اطراف است که در منطقه سراجه مجاور سایت نفتی سراجه و جنوب دشت مسیله واقع شده است.
سید احمد شفیعی کارشناس مسئول بخش طبیعی اداره‌کل محیط زیست استان قم معتقد است: تالاب غدیر به دلیل بکر بودن و نداشتن هیچ گونه جاده دسترسی از شرایط زیستگاهی مناسبی برای گونه‌های خاص کویری از جمله هوبره برخوردار بوده و وجود میکروارگانیسم‌های فراشور کویری نیز در این ناحیه محتمل است.
این تالاب فاقد هر گونه رودخانه یا روان آب بوده و منبع آبی آن از سفره‌های آبی منطقه تأمین می‌شود در حقیقت ساختار فیزیکی و اکوسیستمی تالاب مذکور به لحاظ اجزای تشکیل‌دهنده تالاب شباهت زیادی با تالاب شکار ممنوع حوض سلطان دارد.
حسن رضوی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان قم انتقال آب از بند علیخان ورامین به دشت مسیله را عاملی در جلوگیری از هجوم شوری و احیای دشت مسیله و تالاب‌های این بخش می‌داند و می‌گوید: مطالعات این پروژه در سال گذشته صورت گرفت و پیش‌بینی می‌شود مناقصه اجرایی آن در سال جاری برگزار شود و با انتخاب پیمانکار تا پایان سال 93 به پایان برسد
تالاب بهشت معصومه مجموعه‌ای از چشمه‌های کویری
به طرف شمال شهر قم کیلومتر سه اتوبان قم - تهران که حرکت می‌کنید تالاب بهشت معصومه مشاهده می‌شود که با شرایط رویشی گیاهی خاص خود مملو از نی و گونه‌های علفی، جلبکی و ماهی است این تالاب در حقیقت مجموعه چشمه‌های کویری است که آب‌های این مجموعه‌ها به هم می‌پیوندد و یک سری آبگیرهای دائمی را ایجاد می‌کنند و وسعت آنها پنج هکتار است.
گونه‌های گیاهی تالابها شامل فیتوپلانکتون‌ها و جلبک‌های بنتیک، گیاهان نی، بن در آب و گراسس‌هاست و گونه‌های جانوری شامل آبزیان آرتمیا و ماهیان، انواع پرندگان مهاجر (مرغابی، غاز، انواع آبچیلک‌ها، کاکایی، حواصیل، خروس کلی)، کنار آبزی (دم جنبانک)، بومی (چکاوک کاکلی)، شکاری (سنقر تالابی، کرکس، عقاب دشتی و کلاغ) و پستاندارانی مانند شغال، کفتار و انواع گله‌های گوسفندی و شتر است.
با وجود اینکه بقیه تالابها در زمینه میزبانی از پرنده‌های مهاجر فعال نیستند این آبگیر در زمینه پرنده‌های مهاجر بسیار فعال است و پرنده‌های زیادی از گونه‌های مختلف را جذب می‌کند.
حق‌آبه عامل حیاتی تالابها
تالابها برای ادامه حیات خود به ذخایر آبی نیازمند هستند بنابراین حق‌آبه برای آنها حکم خون و رگ را دارد که برای ادامه حیات به آن نیازمند هستند.
محمودعلی رکنی مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم با بیان اینکه اکنون اکثر تالابها خشک، بی‌آب یا کم‌آب است به طوری که چیزی به عنوان تالاب مرسوم نیست معتقد است: به دلیل خشکسالی‌های متعدد و سدهای مختلف که در بالادست رودها زده شده تأمین حق‌آبه‌های زیست محیطی امکان‌پذیر نیست.
الگوهای کشت در کشاورزی در مصرف آب بسیار تأثیرگذار است که محمود رکنی مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم در این زمینه می‌گوید: اگر الگوی کشت از زراعت به سوی باغداری هدایت شود، این افزایش فضای سبز سبب می‌شود از جا به جایی ریزگردها و گرد و غبار جلوگیری شود و به این ترتیب حوزه آبخیز تقویت می‌شود.
شاید تأمین حق‌آبه‌های تالابها ساز و کار کوتاه مدت نداشته باشد ولی باید این نگاه تقویت شود که تالابها باید به شرایط گذشته خود باز گردد.
احداث سدهای مختلف به معنای مهار آب است ولی در این حوزه باید بخشی از آب برای حق‌آبه از طریق سدها یا زهکش‌های طبیعی اختصاص پیدا کند.
احمد عفتان مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم موضوع تالابها را بی‌ارتباط با حوزه کاری منابع طبیعی می‌داند و می‌گوید: رودخانه‌ها و تالابها از نظر دریاچه‌ها در حوزه کاری شرکت آب منطقه‌ای است که در این زمینه سدهای 15 خرداد و غدیر را در بالا دست بسته‌اند که این امر آورد رودخانه را کاهش داده است.
تأمین حق‌آبه‌ها تالابها را از مرگ نجات می‌دهد
اکنون 90 درصد آب استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود بنابراین با برنامه‌ریزی صحیح در زمینه صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی، بخشی از آب موجود نیز برای تأمین حق‌آبه تالابها باقی می‌ماند.
مدیرکل محیط زیست استان قم با تأکید بر تقویت و توسعه پوشش گیاهی و فضای سبز می‌گوید: باید با تغییر الگوی کشت، کشاورزی را به سمت کشاورزی دقیق یا نوین هدایت کنیم که نیاز به آب در آن کمتر است.
تقویت پوشش گیاهی حوزه آبخیز از دیگر موارد تأثیرگذار بوده و این امر سبب می‌شود ضریب جذب آب‌های ناشی از بارش باران و برف افزایش پیدا کند.
رکنی تصریح می‌کند: در مجوزهایی که برای واحدهای صنعتی صادر شده درخواست می‌شود 10 درصد از فضا را به فضای سبز اختصاص دهند.
مدیریت آبخیز یکی دیگر از موارد حائز اهمیت بوده که بر همین اساس پوشش گیاهی مکانی که آب از آنجا به سمت پایین دست هدایت می‌شود باید تقویت شود تا ظرفیت جذب آب افزایش پیدا کند.
مدیرکل محیط زیست استان قم در زمینه اقدامات انجام شده در زمینه تالابها می‌گوید: باید توجه داشت که پیگیری‌هایی که انجام می‌شود خوب است ولی روند آن چیزی که ما می‌خواهیم نیست
خطر آلودگی تالابها
وضعیت آلودگی تالابها در ایران همواره مورد نقد بسیاری از دوستداران محیط زیست در کشور است. عدم مدیریت پسماندها و فاضلاب‌ها در محیط تالابی، قطعه قطعه کردن تالاب، آتش زدن حوضچه‌های نفتی در تالاب و تخلیه پسماندهای نفتی در محدوده تالابی و عدم ارائه برنامه‌های احیایی و... از جمله اقداماتی است که سبب آلودگی تالابها می‌شود.
شفیعی می‌گوید: هر نوع فاضلاب و آلودگی که به منابع چاه‌های جذبی وارد شود در نهایت در کوتاه مدت و دراز مدت اثر خود را در تالاب بر جای می‌گذارد.
وی با بیان اینکه به جز آلودگی جزئی در تالاب بهشت معصومه در تالاب‌های دیگر آلودگی وجود ندارد، آلودگی این تالاب را به دلیل مجاورت با برخی تأسیسات عنوان کرده و رایزنی بین دستگاهی را در این زمینه ضروری می‌داند.
کارشناس مسئول اداره‌کل محیط زیست استان قم شرکت آب و فاضلاب، شرکت شهرک‌های صنعتی و محیط زیست را از جمله نهادهایی ذکر می‌کند که باید این موضوعات را حل و فصل کنند.
تهدید تالابها را جدی بگیریم
استان قم در انتهای حوزه آبخیز استان‌هایی مانند تهران، مرکزی، زنجان و اصفهان قرار گرفته بنابراین عوامل موجود در بالادست این حوزه می‌تواند عاملی در کم‌آبی و از بین رفتن تالابها باشد.
شفیعی معتقد است: خشکسالی تالابها از منشأ انسانی نیز برخوردار است زیرا آب را به صورت چاه، قنات و سد در منابع بالادستی، کوه‌ها و ارتفاعات برداشت می‌کنند که این امر تأثیرات عمیقی روی تالاب‌های پایین دست می‌گذارد و سبب می‌شود تالابها خشک و خشک‌تر شوند.
برداشت آب در بالادست به طور مستقیم یا غیر مستقیم در آب تالاب تأثیر می‌گذارد و تزریق آب به دشت قم، مانع از افت سطح ایستایی سفره‌های آب قم شده و از شوری آن جلوگیری می‌کند.
کارشناس مسئول اداره‌کل محیط زیست استان قم می‌گوید: سفره‌ها در 30 سال اخیر در برخی حوزه‌ها 40 تا 45 متر کاهش آب داشتند بنابراین اگر آمایش آب استان به صورت جامع و مدیریت شده در نظر گرفته شود نتیجه آن در تالابها مشاهده می‌شود.
وی با بیان اینکه زیست حق‌آبه قمرود به طور کامل از بین نرفته است به تلاش در زمینه بازگرداندن این حق‌آبه تأکید کرده و می‌گوید: بازگشت حق‌آبه قمرود علاوه بر فعال و احیا کردن زیستگاه قمرود، ارزش گردشگری آن را افزایش می‌دهد.
بحث شکار، توسعه مزارع پسته در حاشیه تالاب، چرای دام به ویژه شتر از دیگر موارد تأثیرگذار در تالابها است.
کنوانسیون رامسر
کنوانسیون رامسر معاهده‌ای جهانی درباره حفاظت و نگهداری از تالابها در دنیاست و سه تالاب شکار ممنوع حوض السلطان، دریاچه نمک و غدیر به این کنوانسیون پیشنهاد شده تا در این کنوانسیون ثبت شود.
کنوانسیون رامسر نخستین بار به عنوان کنوانسیون حمایت از پرندگان مهاجر آبزی در ایران به صورت جهانی برگزار شد و نخستین کنوانسیون زیست محیطی است و سپس به کنوانسیون تالابها تغییر پیدا کرد.
آب‌های دائمی، موقتی، فصلی، شور، راکد یا جاری و حتی سواحل دریا با عمق شش متر و مزارع تالابی انسان‌ساز با مؤلفه‌های خاص میتوانند جزو کنوانسیون قرار گیرند.
کارهای مطالعاتی باید انجام شود تا تالاب در کنوانسیون رامسر ثبت شود و تنها در این صورت از حمایت‌های ملی و جهانی برای حفظ تالاب بهره‌مند می‌شود.
سازمان محیط زیست تنها در صورتی می‌تواند به طور مستقیم متولی تالاب باشد که آن تالاب منطقه حفاظت شده یا جزو کنوانسیون رامسر باشد.
مهندسی مجدد و تجدید نظر روی اقدامات
لازم است حق‌آبه‌های تالابها تأمین شود تا تالابها در جای خود ایفای نقش کنند زیرا اگر تالابها خشک شود در اثر وزش باد نمک موجود در آنها در منطقه جا به جا می‌شود و در داخل شهر گازهای آلوده به آن می‌چسبد و این غبارهای آلوده در بدن انسان مشکلاتی ایجاد می‌کند.
رضوی در خصوص حفاظت و احیای تالابها می‌گوید: ما پروژه‌ای در این خصوص تعریف نکردیم ولی اگر محیط زیست درخواست یا پیشنهادی در خصوص تالابها دارد باید آن را ارائه کند تا ما بررسی لازم را داشته باشیم.
باید در این زمینه برای مسئولان و مردم فرهنگ‌سازی شود تا با همکاری یکدیگر به این مشکلات پاسخ دهند و با تقویت پوشش گیاهی از فرآیند بیابان‌زایی جلوگیری کنند.
پیشینه استان قم نشان می‌دهد این منطقه در بخش مرکزی کشور حاصلخیز بوده است بنابراین اکنون باید مهندسی مجدد صورت گیرد تا با تجدید نظر روی اقدامات بررسی شود به چه دلیل این منطقه حاصلخیزی خود را از دست داده است.
منابع طبیعی، محیط زیست و نهادهای مختلف باید با جدیت وارد عمل شده و طی یک برنامه میان مدت و دراز مدت فضای سبز این منطقه تقویت شود.
رکنی معتقد است: شرایط اقلیمی قم و اصفهان شبیه یکدیگر است بنابراین می‌توانیم با تغییر الگوی کشت و تقویت پوشش گیاهی به سرانه اصفهان برسیم تا تالابها پرآب شود.
با توجه به این موارد می‌توان از شرایط آب و هوایی و اقلیمی شهر قم نهایت بهره‌برداری صورت گیرد و تالابها به عنوان گوهری در کویر قم از این ظرفیت برخوردار هستند که به مکانی برای پذیرایی از گردشگران و محیط زیستی مناسب برای جانوران و گیاهانی تبدیل شوند
گزارش: ایمن سادات موسوی‌نژاد
