یک کسب‌وکار هنوز زنده
یک کسب‌وکار هنوز زنده
گروه تاریخ اقتصاد - اگرچه مدارک زیادی در خصوص تاریخچه و سابقه شناخت خاویار در دست نیست با وجود این از گذشته‌های بسیار دور مورد توجه بوده است
ارسطو ارزش ماهیان‌خاویاری را وابسته به خاویار آنها می‌دانست و هرودوت نیز در آثار خود به خاویار دریای خزر اشاره کرده است. از قرن دهم میلادی چینی‌ها روش عمل‌آوری، حمل‌ونقل و خرید و فروش خاویار را می‌دانستند، آنها خاویار را از تاسماهی‌های بومی رودخانه یانگ تسه تهیه و با دانه‌های گیاهی به نام گلدیتچیاو و آب نمک عمل‌آوری می‌کردند. در قرن 16 میلادی خاویار یکی از تجملی‌ترین مواد غذایی در اروپای غربی بوده و شکسپیر نیز در نمایشنامه هملت از آن نام برده است. تهیه و مصرف خاویار ریشه تاریخی داشته،حتی نشانه‌هایی از حمل ماهیان خاویاری پس از شور کردن از سواحل دریای خزر در ایران به اکباتانه (پایتخت مادها) در دست است. در روسیه نیز در زمان‌های قدیم، خاویار سمبل ثروت بوده و تصویر تاسماهی را روی سکه‌های مسی ضرب می‌کردند.آنچه مسلم است پس از تسلط روس‌ها بر دریای خزر و اجاره سواحل جنوبی این دریا، صنعت خاویار ایران به دست روس‌ها افتاد.
پس از سقوط حکومت روسیه تزاری، عهدنامه دوستی دولت‌های ایران و شوروی سابق در 7 اسفند 1299 هجری شمسی مطابق 26 فوریه 1921 میلادی در بیست و شش فصل منعقد شد. علیقلی خان مشاور الممالک به نمایندگی دولت ایران و گئورگی و اسیلیویچ چیچرین و لویمخائیلویچ کاراخان به نمایندگی دولت جمهوری شوروی پس از ارائه اعتبارنامه‌های خود، توافق نظر حاصل کردند. براساس اصول فصل یازدهم این قرارداد، عهدنامه سال 1828 میلادی بین ایران و روسیه در ترکمانچای که حق کشتیرانی و استفاده از دریای خزر را از ایران سلب کرده بود باطل اعلام شد. همچنین براساس فصل چهاردهم این قرارداد با تصدیق اهمیت شیلات در سواحل دریای خزر مقرر شد دولت ایران با جمهوری شوروی قراردادی در خصوص صید ماهی با شرایط خاص منعقد کند، به طوری که تجهیزات و امکانات مورد نیاز به منظور توسعه شیلات توسط روس‌ها تامین شود.
ویلیام ریچارد هولمز در سال 1259 هجری شمسی مقارن با سلطنت محمد شاه قاجار و صدارت عظمای حاجی میرزا آقاسی در ایران با عنوان کلیاتی درباره کرانه‌های دریای خزر به صید و صیادی اتباع روسیه در حوضه جنوبی دریای خزر(ایران) و تجارت ماهیان خاویاری و خاویار اشاره می‌کند. هولمز بیان داشته که در اواخر سلطنت فتحعلیشاه و اوایل عهد محمد شاه قاجار مسوول شیلات ایران شخصی به نام میر ابوطالب خان بود که به علل گوناگون تبعه روسیه شده و به صید ماهی به ویژه ماهیان خاویاری در آب‌های ایران می‌پرداخت و طبق برآورد این جهانگرد هر سال،قریب به سه هزار تومان به دولت ایران حق امتیاز می‌داد.
چارلز فرانسیس مکنزی، سیاح، در زمان مسافرت به شهرهای شمالی ایران طی سال‌های 1858 تا 1860 میلادی، ماهیگیری را در زمان ناصرالدین شاه مورد توجه نامیده است. در یادداشت‌های او آمده که در سرخ رود (حدفاصل آمل و بابل) اجاره ماهیگیری بیست تومان بوده است و شخصی به نام سهراب خان امتیاز ماهیگیری از تنکابن تا گرگان را در ازای پرداخت سالانه 2350 تومان به حاکم، دریافت کرده بود. در سال‌های 1860 و 1861 میلادی نیز رودخانه سفیدرود به سبب اهمیت شیلاتی هر ساله 21 هزار تومان اجاره داده می‌شد، این سال‌ها نیز شیلات در اجاره عمید الملک حکمران رشت بود. یک شرکت نیز توسط میرعلی اکبر، سید علی‌‌خان و میر عبد الصمد خان تاسیس شده بود.
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که روند ثبت میزان صید ماهیان خاویاری در ایران از سال 1307 هجری شمسی آغاز شد، در حالی که در این آمار فقط به مقادیر استحصال گوشت و خاویار تاسماهی اشاره شده و آمار استحصال خاویار دوگونه فیل ماهی و ازون برون از سال 1309 در دست است. در سال‌های 23-1322 با وقوع جنگ جهانی دوم مقادیر صید به درستی ثبت نشد.از سال 1324 نیز دام‌های پنبه‌ای به جای قرماق جانشین صید تاسماهیان شد.طی این سال‌ها عمده استحصال گوشت ماهیان خاویاری را تاسماهی با حد اکثر استحصال گوشت 446 تن در سال 18-1317 تشکیل می‌داد. همچنین در این دوره عمده استحصال خاویار در حاشیه جنوبی دریای خزر را خاویار تاسماهی با حد اکثر 1/78 تن در سال 18 -1317 و حداقل 2/25 تن در سال 23-1322 تشکیل می‌داد. طی سال‌های جنگ جهانی ( 23-1322) مقادیر استحصال خاویار در ایران به 3/5 تن رسید. پس از ملی شدن شیلات ایران در 12 بهمن سال 1331 میزان استحصال گوشت فیل ماهی و ازون برون روند صعودی داشته و به ترتیب از 8/183 و 5/189 تن به 315 و 309 تن افزایش یافت و حد اکثر استحصال گوشت تاسماهی نیز به 404 تن در سال 37-1336 رسید. میانگین ده ساله صید ماهیان خاویاری در سال‌های
1327-1337 گویای این واقعیت است که استحصال خاویار تاسماهیان را به ترتیب ازون‌برون به میزان 44/63 تن، تاسماهی به میزان 09/38تن و فیل ماهی به میزان 2/18 تن تشکیل می‌داد؛ به طوری که حداکثر استحصال خاویار سالانه ماهیان خاویاری در سال
37-1336 (پس از ملی شدن شیلات ایران) به میزان 153 تن و حد اقل آن در سال 28-1327 به میزان 2/92 تن رسید.
پس از تغییر روش صید و جایگزینی دام‌های کاپرونی به جای دام‌های پنبه‌ای در دهه
47-1337 میزان صید تاسماهیان در حوضه جنوبی دریای خزر افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد، به طوری که حداکثر میزان استحصال گوشت تاسماهی در سال 46-1345 به 494/1059 تن و حداکثر میزان استحصال گوشت فیل ماهی نیز به 4/705 تن در سال 47-1346 و حداکثر میزان استحصال گوشت ازون برون به 697/548 تن در سال 46-1345 رسید.
در این سال‌ها عمده استحصال خاویار را،خاویار ازون برون با حداکثر میزان استحصال 301/113 تن در سال 45-1344 و تاسماهی با حداکثر میزان استحصال 78/792 تن در سال 47-1346 و فیل ماهی با حداکثر میزان 7/48 تن در سال 41-1340 تشکیل داده بود.یکی از وقایع مهم این دهه ممنوعیت صید به روش دامگستر در دریا به منظور جلوگیری از صید بچه ماهیان خاویاری در سال 1342 بوده است. مطالعه روند صید و استحصال تاسماهیان در دهه 57-1347 مبین آن است که با توسعه بهره‌برداری‌ها توسط دام‌های نایلونی در دهه قبل، از بین رفتن و کاهش مکان‌های طبیعی تخم‌ریزی و صید بی‌رویه که منجر به کاهش ذخایر بچه ماهیان خاویاری شد در نهایت کاهش میزان صید فیل ماهی و تاسماهی در این دهه رقم خورد..در این سال‌ها عمده استحصال گوشت ماهیان خاویاری را تاسماهی با حد اکثر میزان استحصال 93/1383 تن در سال 49/1348 و سپس ازون برون با حداکثر میزان استحصال 77/759 تن در سال 57-1356 و در مرحله سوم، فیل ماهی با حد اکثر میزان استحصال 182/723 تن در سال 48-1347 تشکیل می‌دادند. به نظر می‌رسد دلیل اصلی افزایش صید به خصوص در گونه ازون برون، افزایش تلاش صیادی برای استحصال هرچه بیشتر این‌گونه بوده است. در این دهه عمده استحصال خاویار در حاشیه جنوبی دریای خزر را خاویار ازون برون با حداکثر میزان 818/144 تن در سال 55-1354 و سپس تاسماهی با حداکثر میزان 255/80 تن در سال 49-1348 و در مرحله سوم، فیل ماهی با حداکثر میزان 418/42 تن در سال48-1347 تشکیل می‌داد. آنچه مسلم است با توجه به میانگین صید 14 ساله برای تاسماهیان، آثار ممنوعیت صید دامگستر با افزایش صید تاسماهیان به ویژه ازون برون در سال‌های 1345 به بعد کاملا مشهود است. با توجه به روند رو به افزایش جوامع بشری نیاز به تولید پروتئین‌های دریایی و حفاظت از نسل گونه‌های در معرض خطر تاسماهیان اهمیت چشمگیری یافت که با توسعه تکنولوژی و افزایش ورود انواع آلاینده‌ها به اکوسیستم‌های آبی،کاهش دبی آب رودخانه‌های ورودی به دریای خزر و صید بی‌رویه ماهیان خاویاری به ویژه توسط کشورهای استقلال یافته شوروی سابق موجب وارد ساختن صدمات شدید به ذخایر این‌گونه‌های باارزش اقتصادی در دریای خزر شد. از این‌رو یکی از روش‌های مهم افزایش ذخایر تاسماهیان دریای خزر، توسعه تکثیر و پرورش مصنوعی و بازسازی ذخایر آنها است. یکی از فعالیت‌های عمده و قابل توجه شیلات ایران،سرمایه‌گذاری به منظور تکثیر و پرورش تاسماهیان با ایجاد و راه‌اندازی کارگاه تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری سد سنگر (شهید بهشتی) در سال 1350 بود؛ به طوری که در سال 1351 موفق به رهاسازی 6100000 عدد بچه ماهی خاویاری به رودخانه سفیدرود شد. پس از توسعه فعالیت‌های این کارگاه در سال 1357 تعداد 3250000عدد بچه ماهی خاویاری رهاسازی شد. در سال‌های 67- 1357 نیز عمده استحصال گوشت و خاویار تاسماهیان مربوط به گونه ازون برون با حد اکثر میزان 6/957 تن در سال 67-1366، تاسماهی با حد اکثر میزان 3/900 تن در سال58-1357 و فیل ماهی با حد اکثر میزان 7/217 تن در سال 63-1362 بوده است. مقایسه میزان صید ماهیان خاویاری در این دهه نشان می‌دهد که استحصال گوشت ماهیان خاویاری به ترتیب شامل گونه‌های ازون برون به میزان 4/745 تن، تاسماهی به میزان 2/676 تن و فیل ماهی به میزان 1/181 تن بوده است.از مهم‌ترین وقایع طی سال‌های 77-1367 فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1990 میلادی است که پس از تشکیل کشورهای استقلال یافته و به دلایل وضعیت نامناسب اقتصادی حاکم بر آنها صید بی‌رویه تاسماهیان در دریای خزر موجب کاهش شدید این ذخایر ارزشمند شد
