بيكاري گريبانگير همسايگان هامون
بيكاري گريبانگير همسايگان هامون
اقتصاد ایران آنلاین-مريم نظري: روزي كه افغان‌ها راه حقآبه را بر تالاب سه گانه و بين‌المللي هامون بستند هيچكس گمان نمي‌كرد كه طبيعت نيز در اقدامي همسو، روي ديگرش را براي سيستاني‌ها به نمايش بگذارد تا مردم اين خطه، ۱۵ سال در حالي كه چشم اميد به آسمان داشتند، خشكسالي‌هاي پي در پي را تجربه كنند. سال‌هاي خشكي كه نتيجه‌اش براي ۲ هزار خانوار حصيرباف و ۳۵۰۰ خانوار صياد سيستاني، بيكاري بود و براي هزاران كشاورز و دامدار بومي در اين منطقه نيز سرنوشتي مشابه به ارمغان داشت: فقر و بيكاري! گذشته از آن خشكيدن هامون سبب شده تا توفان‌هاي شن در منطقه قوت بگيرد و در بيش از نيمي از سال مردم هواي آلوده و در وضعيت بحراني را نفس بكشند. به همين دليل بيشترين ميزان بيماري ريوي در سيستان وجوددارد.
به گفته سيد باقر حسيني، نماينده زابل، زهك و هيرمند در مجلس آنقدر موضوع خشكيدن هامون و ناامني‌هاي به‌وجود آمده در پي آن جدي است كه كارد را به استخوان رسانده و قرار است پاي اين موضوع به شوراي امنيت ملي كشيده شود. تالاب بين‌المللي هامون با ۵۶۰ هزار هكتار وسعت و ظرفيت آبي هشت تا ده ميليارد متر مكعب، طي يكي دو دهه اخير به دليل خشكسالي و قطع جريان رود مرزي هيرمند به ايران، تقريبا خشك شده و نفس‌هاي آخر خود را مي‌كشد. همين است كه آمارها نشان مي‌دهد از پنج هزار راس دام سنگين در اين منطقه حتي هزار راس نيز باقي نمانده است تا پاياني باشد برصادرات گوشت اين منطقه به ساير كشورها! اين روزها نه بازار ماهي فروشان زابل رونق گذشته را دارد و نه ديگر از گاوهاي سيستاني كه تا گردن در آب غوطه مي‌خوردند و در ميان نيزارها چرا مي‌كردند خبري است. حتي خبرهاي رسيده حاكي از آن است كه نسل گاوهاي سيستاني در حال انقراض است. اين روزها هامون آب ندارد و هر جا آب نباشد، آباداني نيست.
ميزان مهاجرت قابل چشم‌پوشي نيست
هرچند مديركل محيط‌زيست استان سيستان‌وبلوچستان معتقد است كه «مسئولان دولتي در سال‌هاي گذشته به حدود ۸۰ روستا آب رساني كرده‌اند تا با همان ميزان اندك آب دامپروري و كشاورزي در منطقه پا برجا بماند و از مهاجرت مردم جلوگيري شود»، اما هيچكس نمي‌تواند مهاجرت بسياري از ساكنان منطقه را به حاشيه شهرهاي بزرگ ناديده بگيرد.
افسري همچنين مي‌گويد: «بر اساس ارزش‌گذاري انجام شده در سال ۸۹ سود ناخالص ماهانه تالاب هامون حدود ۱۱ ميليون تومان بوده است. البته اين در زماني است كه هم صيادي فعال بوده و هم صنايع دستي و هم گردشگري.» اين همه ماجرا نيست. پيش از اين مديركل اسبق محيط‌زيست اين استان از رونق گرفتن قاچاق در اين منطقه در پي خشكيدن هامون خبر داده بود. به گفته مهندس پرويز آرامنش«انبوهي از مردم محلي كه پيش از اين به صيد و كشاورزي در محدوده اين تالاب اشتغال داشتند به‌طور گسترده‌اي به قاچاق سوخت روي آورده‌اند.»
پاي امنيت ملي در ميان است
كارشناسان محيط‌زيست مي‌گويند تبديل شدن هامون به تلي از خاك سبب شده تا بادهاي موسمي ۱۲۰ روزه كه براي حيات سيستان لازم و قابل اهميت بود، اكنون به توفان‌هاي ۱۶۰ روزه و حتي ۲۰۰ روزه تبديل شده و گرد و غبار را از داخل افغانستان و بستر خشك هامون به شهرها و روستاها منتقل كرده و به عاملي براي بيماري ساكنان آن مبدل شود. مهندس افسري نيز اين امر را تاييد مي‌كند، او مي‌گويد: «مردم در اين منطقه به همين دليل به مشكلات تنفسي دچار شده‌اند.» ماه گذشته نيز رئيس دانشگاه علوم‌پزشكي زابل از افزايش بيماري‌هاي تنفسي در سيستان‌وبلوچستان خبر داده بود. دكتر محمد حسن محمدي در پي وزش توفان‌هايي كه در خرداد ماه امسال رخ داد، اعلام كرده بود: «بيشتر از ۱۰۰ نفر از مردم اين منطقه بر اثر بيماري تنفسي ناشي از گرد و غبار دو روز اخير به مراكز درماني و بيمارستان‌ها مراجعه كردند.»
كارشناسان مي‌گويند توفان‌هاي شن، غلظت گرد و غبار و افزايش ريزگردهاي ناشي از خشكسالي و خشك شدن بستر تالاب بين‌المللي هامون مشكلات عديده‌اي براي مردم اين استان به وجود آورده است. اين معضل موجب افزايش غلظت هوا مي‌شود و برخي مواقع گرد و غبار ناشي از آن به چند برابر حد استاندارد جهاني مي‌رسد و بعضا مردم را خانه نشين مي‌كند.
آمار بالاي بيماري‌هاي ريوي
سيدباقر حسيني نماينده زابل، زهك و هيرمند در مجلس در گفت‌وگو با اقتصاد ایران آنلاین مي‌گويد: «بعضي روزها، صبح كه مردم از خواب بيدار مي‌شوند نمي‌توانند از خانه خارج شوند چرا كه شدت توفان به حدي است كه در خانه با شن و ماسه مسدود شده است. آنها به كمك همسايگان خود از خانه خارج مي‌شوند. توفان‌هاي شن حتي خطر مدفون شدن روستاها و برخي از شهرهاي كوچك منطقه را در پي دارد. ۱۴۸ روز از سال هواي منطقه از نظر ذرات معلق در شرايط بحراني بوده و نفس كشيدن براي مردم سخت شده است. بعد از خشكيدن هامون بالاترين آمار بيماري ريوي در كشور متعلق به اين منطقه است.»
او خشكيدن هامون را تهديدي براي امنيت مي‌داند و مي‌گويد: «موضوع فراتر از بيكاري است. بيكاري به جاي خودش، تخريب محيط‌زيست به جاي خودش اما از عوارض آن مهاجرت مرزنشينان به آن طرف مرزهاست كه اين امر سبب تهديد امنيت مي‌شود. برخي مرزنشينان از طرق غيرقانوني وارد كشور همسايه مي‌شوند و دوباره براي سر زدن به خانواده بازمي گردند، كه اين امر سبب بروز ناامني مي‌شود.»
او ادامه مي‌دهد: «متاسفانه به رغم تذكرات و نامه‌هاي متعددي كه تاكنون به مسئولان نوشته‌ايم، اقدامي جدي دراين زمينه به عمل نيامده است. شما توجه به درياچه اروميه را با هامون مقايسه كنيد. آنجا هم مشكلات بسيار جدي است اما نه مشكل بيماري مردم منطقه را داريم و نه ناامني و مهاجرت. اما اگر مقايسه‌اي ميان اقدامات دولتمردان براي حل مشكلات اين دو منطقه داشته باشيد مي‌بينيد كه به هامون توجهي نشده است.»
حسيني با اشاره به اينكه خشكيدن هامون امري است كه همواره درباره آن با مسئولان سخن گفته شده است،ادامه مي‌دهد: «بنده حتي در اين باره در مجلس به رئيس‌جمهور نيز تذكر داده‌ام. اما متاسفانه نتيجه‌اي در بر نداشت.» اين نماينده مجلس مي‌گويد: «اين موضوع ناشي از نگرش نادرست دولتمردان به محيط‌زيست است. در نظر داريم در دولت جديد اين موضوع را در شوراي عالي امنيت ملي مطرح كنيم.»
او ادامه مي‌دهد: «بسياري از جرايمي كه در اين منطقه انجام مي‌شود از روي فقر و نداري است. نه دامپروري رونق دارد و نه كشاورزي مانند گذشته است. بسياري از مردم روستاها به زابل رفته‌اند يا در حاشيه اين شهر زندگي مي‌كنند. آنها مجبور به مهاجرت شده‌اند نه اينكه به اميد زندگي بهتر مهاجرت كرده باشند.»
كشاورزي بدون آب ممكن نيست
كشاورزي سيستان به عنوان قطب اصلي اقتصاد و معيشت خانواده‌ها از گذشته‌هاي دور در سيستان از اهميت خاصي برخوردار بوده است كه عمده ساكنان اين منطقه به جهت شرايط مناسب، حاصلخيزي زمين‌هاي كشاورزي، قرار گرفتن در حاشيه رودخانه‌هاي سيستان و هيرمند با وجود آب كافي به كشاورزي اشتغال داشتند. رونق كشاورزي در منطقه سيستان زمينه فعاليت‌هاي دامپروري را نيز به همراه داشت به‌طوري كه هر خانواده تعدادي گاو يا گوسفند را در منزل پرورش دهد. امري كه بيش از يك دهه است با اختلال مواجه شده است. هامون، شمال و شمال شرق سيستان را، سال‌هاي سال به مركزي براي زندگي صيادان، دامداران و حصيربافان مبدل كرده بود. پرورش دام و گاو اصيل سيستاني به منظور تامين بخشي از نيازهاي مصرفي شامل شير، ماست، موادلبني وپروتئيني نيز در اين منطقه رونق داشت. اما آنچه ديده مي‌شود اين است كه از روستاهاي «گمشاد»، «ملاعلي»، «ملادادي» و«سراواني» گرفته تا روستاهاي «تخت عدالت» و «تپه» يا با كاهش جمعيت دست و پنجه نرم مي‌كنند يا پس از بحران اشتغال، خالي از سكنه شده‌اند.
تعطيلي حصيربافي و دامداري
صنايع دستي در سيستان از ديگر بخش‌هاي مهم اشتغال وتامين معيشت خانواده‌هاست كه در لهجه محلي به آن «خولك بافي» مي‌گويند. ني‌ها در زمان پر آبي هامون استخراج شده و به دست حصيربافان مجرب سپرده مي‌شدند تا هم آنها از اين هنر خود نان بخورند و هم ديگران با پرداخت هزينه اندكي آن را از بازار خريداري كنند و صاحب پرده‌اي از جنس حصير شوند.
اما از زماني كه نيزارهاي هامون خشكيد، حصيربافي نيز تعطيل شد. چندي پيش محمد پودينه يك كارشناس مسئول اداره بهبود توليدات دامي مديريت جهاد كشاورزي شهرستان زابل به «مهر» اعلام كرد كه ۹۰ درصد نيزارهاي سيستان بر اثر خشكسالي از بين رفته است. به گفته او «سطح نيزارهاي درياچه هامون قبل از خشكسالي صد هزار هكتار بود كه اكنون به كمتر از ده هزار هكتار رسيده است.»
خبري از پرندگان و ماهي‌ها نيست
اين كارشناس همچنين اعلام كرد كه «در اين منطقه سالانه بيش از ۳۰ تن علوفه ني‌تر در هر هكتار برداشت مي‌شده است، از دست رفتن اين منبع طبيعي اكنون علاوه بر كاهش تعداد دام‌ها و توليد گوشت، اقتصاد ساكنان محلي را هم به مخاطره انداخته است. خشكيدن هامون موجب كاهش توليد گوشت قرمز در اين منطقه شده است.»
به نظر مي‌رسد خشكيدن هامون تنها زندگي ۳ هزار گونه جانوري را در اطراف اين تالاب به خطر نينداخته است؛ از زماني كه خشكي بر هامون چيره شده ديگر نه خبري از پرنده‌ها و ماهياني است كه حيات‌شان به هامون وابسته بود و نه حتي زنان و مردان حصيربافي كه حاصل دسترنج‌شان در نقاط مختلف كشور پشت پنجره‌ها و درها آويخته مي‌شد. اين روزها آنهايي كه به هامون سر‌مي‌زنند زمين خشك و كبره بسته‌اي را مي‌بينند كه روزي جولانگاه گاوهاي سيستاني بود اما امروز مي‌توان با خودرو از آن گذشت
